Class 10th sanskrit chapter 1 question answer in hindi

अभ्यासः ( मौखिकः )

(क) हिरण्मयेन पात्रेण कस्य मुखम् अपिहितम् ?
उत्तरम् – सत्यस्य
(ख) सत्यधर्माय प्राप्तये किम् अपावृणु ?
उत्तरम् – पात्रम्
(ग) ब्रह्मणः मुखं केन आच्छादितमस्ति ?
उत्तरम् – हिरण्मयेन
(घ) महतो महीयान् कः ?
उत्तरम् – आत्मनः
(ङ) अणोः अणीयान् कः ?
उत्तरम् – आत्मनः
(च) पृथिव्यादेः महत्परिमाणयुक्तात् पदार्थात् महत्तरः कः ?
उत्तरम् – सत्य :
(छ) कीदृश: पुरुष: निजेन्द्रियप्रसादात् आत्मनः महिमानं पश्यति शोकरहितश्च भवति ?
उत्तरम् – अक्रतुः
(ज) किं जयं प्राप्नोति ?
उत्तरम् – सत्यम्
(झ) किं जयं न प्राप्नोति ?
उत्तरम् – अनृतम्
(ञ) का नाम रूपञ्च विहाय समुद्रे अस्तं गच्छन्ति ?
उत्तरम् – नदी
2. एतेषाम् पद्यानाम् प्रथमं चरणं मौखिकरूपेण पूरयत
(क) हिरण्मयेन ………….
ख) अणोरणीयान् ……….
(ग) सत्यमेव जयते ………..
(घ) यथा नद्यः …………..
(ङ) वेदाहमेतं ………
उत्तरम् –
(क) हिरण्मयेन पात्रेण
(ख) अणोरणीयान् महत्तो महीयान्
(ग) सत्यमेव जयते मानृतं
(घ) यथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रे
(ङ) वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्
3. एतेषां पदानाम् अर्थ वदत :
अपिहितम्, सत्यधर्माय, अणोरणीयान्, अक्रतुः, वीतशोकः, विततः, देवयानः, आप्तकामाः, स्यन्दमानाः, अयनाय ।
उत्तरम् :
अपिहितम्     ढका हुआ
सत्यधर्माय     सत्यधर्मवान् के लिए
अणोरणीयान् सूक्ष्म से सूक्ष्मतर
अक्रतुः           बुद्धि रहित
वीतशोक:       शोकरहित
विततः            विस्तार होता है ।
देवयानः         आप्तकामाः
स्यन्दमानाः     अयनाय

अभ्यासः ( लिखित: )
1. एकपदेन उत्तरं लिखत –
(क) सत्यस्य मुखं केन पात्रेण अपिहितम् अस्ति ?
उत्तरम् – स्वर्णमयेन
(ख) पूषा कस्मै सत्यस्य मुखम् अपावृणुयात् ?
उत्तरम् – सत्यधर्माय
(ग) कः महतो महीयान् अस्ति ?
उत्तरम् – आत्मनः
(घ) किं जयते ?
उत्तरम् – सत्यम्
(ङ) देवयानः पन्थाः केन विततः अस्ति ?
उत्तरम् – सत्येन
(च) नद्य: के विहाय समुद्रे अस्तं गच्छन्ति ?
उत्तरम् – मरूपे
(छ) साधकः पुरुषं विदित्वा कम् अत्येति ?
उत्तरम् – मृत्युम्
2. अधोलिखितम् उदाहरणम् अनुसृत्य प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत :
प्रश्न : सत्दस्य मुखं केन अपिहितम् अस्ति ?
उत्तरं. : सत्यस्य मुखं हिरण्मयेन पात्रेण अपिहितम् अस्ति ।
(क) कस्य गुहायाम् अणोः अणीयान् आत्मा निहितः अस्ति ?
उत्तर – जन्तोः गुहायाम अजो: अणीयान् आत्मा निहितः अस्ति ।
(ख) विद्वान् कस्मात् विमुक्तो भूत्वा परात्परं पुरुषम् उपैति ?
उत्तर – विद्वान् नामरूपात् विमुक्तो भूत्वा परात्परं पुरुषम् उपैति ।
(ग) आप्तकाम ऋषयः केन पथा सत्यं प्राप्नुवन्ति ?
उत्तर – आप्तकामा ऋषयः सत्येन पथा सत्यं प्राप्नुवन्ति ।
(घ) विद्वान् कीदृशं पुरुषं वेत्ति ?
उत्तर – वेदाहमेतं – पुरूषं महान्तम्
3. सन्धि-विच्छेदं कुरुत
(क) कस्यापिहितम् = कस्य + अपहितम्
(ख) अणोरणीयान् = अणोः + अणीयान्
(ग) जन्तोर्निहितः = जन्तोः + निहित:
(घ) ह्याप्तकामाः = हि + आप्तकामाः
(ङ) उपैति = उप + एति
4. प्रकृति-प्रत्ययनिदर्शनं कुरुत :
(क) अपिहितम् = अप + धा (हि) + क्त
(ख) निहित: = नि + धा + क्तः
(ग) विमुक्तः = वि + मुच् + क्तः
(घ) विहाय = वि + हा + ल्यप्
(ङ) विततः = वि + तन् + क्तः
5. समास विग्रहं कुरुत
(क) अनृतम् = नं नृतम् (नञ् तत्पुरुष)
(ख) आदित्यवर्णम् = आदित्यम् वर्णम् (कर्मधारय) या आदित्यः वर्णः इव
(ग) वीतशोकः = शोकम् रहितः (अव्ययीभाव)
(घ) देवयानः = देवस्य + यानः (बहुब्रिही समास )
(ङ) नान्यः = न अन्यः (नञ् तत्पुरुष)
6. रिक्तस्थानानि पूरयत :
(क) ………….. सत्यस्यापिहितं मुखम् ।
उत्तर – हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम्।
(ख) …………… महतो महीयान् ।
उत्तर – अणोरणीयान् महतो महीयान् ।
(ग) …………… नानृतम् ।
उत्तर – सत्यमेव जयते नानृतम् ।
(घ) यथा ……….. स्यन्दमानाः समुद्रे ।
उत्तर – यथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रे ।
(ङ) तमेव ……….. मृत्युमेति ।
उत्तर – तमेव विदिलाति मृत्युमेति ।
7. अधोनिर्दिष्टानां पदानां स्ववाक्येषु प्रयोगं कुरुत –
(क) सत्यम् = सत्यम् वद ।
(ख) सत्यस्य = सत्यस्य परं निधानम् ।
(ग) गच्छन्ति = गच्छन्ति समुद्रे नद्यः ।
(घ) विमुक्तः = विद्वान् नामरूपाद् विमुक्तः ।
(ङ) अन्यः = अन्यः अपि आगच्छति ।